Korzeń arcydzięgla – Radix Archangelicae = Radix Angelicae pozyskiwany z arcydzięgla litwor – Angelica archangelica L., z rodziny baldaszkowatych- Umbelliferae = Apiaceae.
Korzeń arcydzięgla, ang. Angelica root – Radix Archangelicae pochodzi z gatunku arcydziegiel litwor (dzięgiel lekarski) Angelica archangelica Linne (= Archangelica officinalis Hoffmann, niem. Echte Engelwurz, Erzengelwurz), z rodziny baldaszkowatych – Umbelliferae = Apiaceae. Występuje w Europie i Azji, jest również uprawiany.
W korzeniu jest ok. 1% olejku eterycznego, złożonego głównie z d-alfa-felandrenu, alfa-pinenu, limonenu, beta-kariofilenu, linalolu, borneolu.
W korzeniu zawarte są makrocykliczne laktony (tridekanolidy, pentadekanolidy, heptadekanolidy), kumaryny (ostol, angelicyna, ostenol, umbeliferon, archangelicyna, bergapten, ostrutol, imperatoryna, ksantotoksol, ksantotoksyna, umbeliperenina, oreoselon, felopteryna, marmezyna, byakangelicol, oksypeucedanina), kwas akonitowy, walerianowy, jabłkowy, angelikowy (kwas dzięglowy = angelic acid), cytrynowy, kawowy, szczawiowy, malonowy, fumarowy, bursztynowy, chlorogenowy, chinowy, laurowy, mirystynowy, linolenowy, linolowy, behenowy, petroselinowy i in. W korzeniu są żywice, skrobia, cukry (umbeliferoza, sukroza, fruktoza), flawony, beta-sitosterol.
Wpływa na ośrodkowy układ nerwowy przeciwlękowo, antydepresyjnie, uspokajający, ale równocześnie usuwa objawy wyczerpania nerwowego.
Niewątpliwie ma silne właściwości antybakteryjne, pierwotniakobójcze, przeciwroztoczowe i fungistatyczne.
Pobudza krążenie krwi na obwodzie. Wzmaga wydzielanie soków trawiennych i żółci. Znosi ból brzucha, skurcze jelit i żołądka. Ułatwia oddychanie, zwiększa częstość wentylacji płuc. Poprawia krążenie krwi w obrębie układu pokarmowego, przez co przyśpiesza wchłanianie składników pokarmowych.
Działa również moczopędnie i wykrztuśnie.
Radix Archangelicae jest w Farmakopei Polskiej VI: nie mniej niż 0,3% olejku eterycznego; strata masy po suszeniu nie większa niż 12%, popiołu nie więcej niż 8%. Zgodnie z Farmakopeą Polską III, korzeń arcydzięgla powinien zawierać nie mniej niż 0,5% olejku eterycznego, popiołu nie więcej niż 9%, wilgoci nie więcej niż 12%.
Felandreny (C10H16 ) to ciekłe cykliczne monoterpeny o silnym zapachu i smaku. Wyróżnia się alfa-felandren (alfa-phellandrene) i beta-felandren (beta-phellandrene). Alfa-felandren posiada dwa wiązania podwójne endocyklicznie, natomiast beta-felandren zawiera jedno wiązanie podwójne endocyklicznie (wewnątrzpierścieniowo) a drugie wiązanie podwójne egzocyklicznie, Nazwa felandren pochodzi od gatunku Eucalyptus phellandra R.T.Baker & H.G.Sm. (=Eucalyptus radiata A.Cunn. ex DC.) – australijskiego drzewa dorastającego do 30 m wys., z rodziny mirtowatych – Myrtaceae. W olejku eterycznym uzyskiwanym z liści tego gatunku eukaliptusa występuje eukaliptol (1,8-cyneol) oraz wspomniany felandren. Nie oznacza to jednak, że felandren znajduje się w tym olejku w znacznej ilości. Alfa-felandrenu jest około 0,8-1%, podczas gdy cyneolu 67-68%. Dla przykładu podam, że olejek z Abies grandis (Doug.ex D.Don) Lindl. zawiera 13-25% beta-felandrenu, Abies sibirica Ledeb. 3% beta-felandrenu, olejek z krwawnika pospolitego – Achillea millefolium posiada około 1,48% alfa-felandrenu, olejek z arcydzięgla 10-24% beta-felandrenu i około 9% alfa-felandrenu; olejek koperkowy z kolei z Anethum graveolens Linne ma około 29% alfa-felandrenu i tylko 0,35% beta-felandrenu. Olejek eteryczny z igliwia daglezji – Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco zawiera 1,5% beta-felandrenu, a olejek z pieprzu czarnego (owoc) Piper nigrum L. ok. 1% alfa-felandrenu.
Fot. Felandreny alfa- i beta-
Felandren można nabyć w hurtowniach chemicznych, najczęściej jest to mieszanina obu izomerów, ale dostępne są również poszczególne izomery.
Należą do silnych fitoncydów o działaniu fungistatycznym, pierwotniakobójczym, owadobójczym, antyroztoczowym, przeciwwirusowym i bakteriobójczym oraz bakteriostatycznym. Wywiera wpływ cytotoksyczny na komórki większości nowotworów (in vitro). Działa pobudzająco na mięsień sercowy, pobudza ośrodek oddechowy, poprawia krążenie krwi. Znosi stany depresyjne, a jednocześnie usuwa nerwice wegetatywne.
Dawki felandrenu alfa- i beta-, jakie osobiście stosowałem wynosiły 4-6 kropli 1-3 razy dziennie, najlepiej na miodzie lub melasie.
Dr med. Gerhard Madaus
Arcydzięgiel litwor wg dra med. Gerharda Madausa (1890-1942) był stosowany w polskiej medycynie ludowej jako nervinum (przeciwnerwicowy), szczególnie w połączeniu z kozłkiem lekarskim (Valeriana off.) oraz jako środek przeciwwzdęciowy, a także przy dolegliwościach żołądkowych. Wg Madausa jest ziołem wykrztuśnym zalecanym przy schorzeniach płuc i oskrzeli. Doskonałe Tonicum i Roborans (ogólnie tonizujący i poprawiający przebieg przemiany materii). Zalecał jako stomachicum (żołądkowy, pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, trawienie w żołądku, ale też regulujący jego kurczliwość), carminativum (wiatropędne) i diaphoreticum (napotne).
Sproszkowany surowiec (korzeń arcydzięgla) 0,5-1 g 2-3 razy dziennie. Również można parzyć 1 g surowca w filiżance wrzącej wody; wypijać 3-4 filiżanki naparu. Wg Madausa i Heckera 0,6-1,8 g pulveres (sproszkowany surowiec)
Nalewka arcydzięglowa – Tinctura Archangelicae 1:10 in 60-70% ethanol; 2-3 razy dziennie po 3-5 ml w 100 ml wody. Wg dra H. Leclerca 20-30 kropli kilka razy dziennie.
Ocet arcydzięglowy – Acetum Archangelicae 1:10 in 10% acetum; 2-3 razy dz. 5-15 ml w 100 ml wody. Do nacierań, okładów, płukanek, jako tonik do skóry: 15 ml octu na 100 ml wody.
W terapiach biologicznych dr Madausa: Tinctura Archangelicae D1-2-3 in 60% eth., 10-15 kropli kilka razy dziennie.
Pranalewka arcydzięglowa 1:9-10 in ethanolu 60%, 10-15 kropli kilka razy dziennie w łyżce wody.
Tinctura Archangelicae D1: 1 część pranalewki arcydzięglowej na 9 części czystego ethanolu 60%, zmieszać, wytrząsać w butelce kilka minut; 10-15 kropli kilka razy dziennie w łyżce wody.
Tinctura Archangelicae D2: 1 część Tinctura Archangelicae D1 na 9 cz. eth. 60%, zmieszać, wytrząsać kilka minut w butelce; 10-15 kropli kilka razy dziennie w łyżce wody.
Zastosowanie: niestrawność, atonia jelit i żołądka, brak apetytu, zgaga, choroba wrzodowa, zapalenie żołądka, zapalenie jelit, cholera, zawroty głowy z nudnościami i utratą równowagi, bębnica (wzdęcia), choroba hemoroidowa, nieżyty i infekcje układu oddechowego, zaburzenia metaboliczne, zaburzenia czynności układu nerwowego, padaczka, histeria, bezsenność, kołatanie serca, nowotwory, zapalenie opłucnej.
Zewnętrznie: stany zapalne skóry, bladość skóry, choroby metaboliczne skóry, infekcje, stłuczenia, obrzęki, reumatyzm, artretyzm, owrzodzenia, wypryski, trądzik młodzieńczy.
Najbardziej wartościowy surowiec świeży (najwięcej fitoncydów).
Pharmacopoea Helvetica XI – surowiec jest objęty z odniesieniem do Farmakopei Europejskiej.
Pharmacopoea Polonica XI – surowiec Radix Archangelicae jest objęty; nie mniej niż 2,0 mL/kg olejku w suchym surowcu.
British Pharmacopoeia XVII/2013 – surowiec jest objęty: Whole or cut, carefully dried rhizome and root of Angelica archangelica L. (Archangelica officinalis Hoffm.).
Content – minimum 2.0 mL/kg of essential oil (dried drug).
